باقاعدہ تعلیم ازسینٹ ٹریزہ ہائ سکول طوغی روڈ کوئٹہ شروع کدوم۔ ابتدای چند سالہای سکول دہ یاد مہ نیہ البتہ آخری چند مای جماعت پنجم خوب دہ یاد مہ استہ کہ دہ سینٹ ٹریزہ چی رقم تعلیمی ماحول بود۔
از نظرِ تعلیم، سینٹ ٹریزہ او زمان خوب سکول گوفتہ موشود۔ خوب کلان سکول بود۔ روی بروی کلاسہا سرسبز چمندی و گل ہا بود۔ پس پشتِ کلاسہا یک کلان خاکی میدان برای بازی بود۔ دخترو و بچہا تا کلاس پنجم یکجئي میخاند البتہ دخترو تا جماعت دہم میخاند۔ بعد از کلاس پنجم بچہا رہ اجازہ نہ بود کہ پیش بیخانہ۔ پنجم کلاس انچارج مو مس ثُریا بود۔ اونا یک کلان، سیاہ، چاغ و صحت مند خاتو بود۔ از شکل خو بد قار و سخت معلوم موشود مگر نرم دل خاتو بود۔ دہ کلاس مو بچہا و دخترو از مختلف قوم، زبان و مذہب بود۔ یک رفیق مہ موگوفت کہ اونا ہندو استہ دیگے شی موگوفت کہ اونا عیسائ مگر ما نموفامیدوم کہ ہندو یا عیسائ چی استہ۔
دہ کلاس، مو تمام بچہا و دخترو یکجي میشیشتی۔ یکجئي میخاندی۔ یکجئي شرارت موکدی۔ دہ آدھی چھٹی پہلوی سکول کینٹین یکجئي شیشتہ از قاب یک دیگے خو چاول چولے موخوردی۔ قد دخترو یکجئي سیب سیب، کاٹ کاٹ و پِٹوگرم بازی موکدی۔ خلاصہ، دہ بین مو یگو رقم فرق یا تعصب نہ بود۔ تمام مو برابر بودی۔ قد یگ دیگے خو کتاب، پنسل، نان، چاول چولے و بازی شئیر موکدی۔ یگو مشکل نہ بود۔ زندگی خوش خوشحال تیر شودہ رئي بود۔ اید نفامیدوم کہ پنجم کلاس کئي ختم شود۔
وقتیکہ دہ جماعت ششم رافتوم بابے مہ مرہ دہ سینٹ مائيکل ہائ سکول داخل کد۔ ای سکول فقط برای بچہا بود۔ استادای مو زن و مرد بود۔ دہ ای سکول ام بچہا از مختلف قوم و مذہب بود۔ تمام مو دہ یک کلاس میشیشتی مگہ برای درسِ اسلامیات بچہای مسلمان دہ دیگہ کلاس مورافت و بچہای عیسائ و ہندو دہ دیگہ کلاس۔ اولین بار احساس شود کہ انسانہا برابر نی استہ۔ اولین بار احساس شود کہ تعلیم دہ نام مذہب انسانہا رہ جدا کدہ رئي بود و بین انسانہا فرق اندختہ رئي بود۔ ای احساس تا جماعت پنجم نہ بود مگر از جماعت ششم شروع شود۔ تعلیم دہ نام مذہب مو رہ درس ددہ رئي بود کہ مسلمان از غیر مسلم بہتر و برتر استہ۔ مذہب ازمو خوب استہ۔ مو برحق استے۔ مو دہ رای نیک استے وغیرہ وغیرہ۔ وقت تیر شودہ رئي بود البتہ غیر مسلم رفیقای مہ آہستہ آہستہ پیش چم مہ بد شودہ رئي بود و تعلقات ام امند امند قد ازونا کم شودہ رئي بود۔ دہ آدھی چھٹی قد عیسائ و ہندو رفیقای خو یکجئي چاول چولے خوردو رہ بند کدوم۔ حتی المکان کوشش موکدوم کہ قد غیر مسلم کلاس فیلوای خو بازی نکنوم۔ اونا رہ دہ یک مخصوص نظر توخ کدو شروع کدوم۔ زندگی سکول امی رقم تیر شودہ رئی بود و غیر مسلم رفیقای مہ روز بروز کم شودہ بود۔
غئیدیکہ دہ جماعت نہم رسیدوم، مینگرنوم کہ امی تعلیم مو رہ مزید تقسیم کد۔ ایم دفعہ تقسیم دہ بین مسلمانا بود۔ حکومت برای شیعہ فرقہ الگ اسلامیات کتاب جور کدہ بود و برای سنی فرقہ الگ کتاب۔ رفیقای مسلمان مہ کہ تا جماعت ہشتم یکجئي دہ یک کلاس اسلامیات میخواندی اونا ام دہ نامِ مذہبی تعلیم جدا شود۔ دہ کلاس نہم برای درسِ دینی بچہای شیعہ الگ کلاس مورافت و بچہای سنی دیگہ کلاس۔ بچہای عیسائ و ہندو اونا از جماعت ششم الگ بود۔ خلاصہ، تعلیم دہ نام مذہب یک کلاس رہ دہ سہ مختلف جماعتا یعنی گروہ تقسیم کدہ بود۔ دہ شیعہ کلاس مو درس میگریفتی کہ مو از دیگہ مسلمانا بہتر و خوب تر استے۔ مو دہ رای حق استے۔ فرقے ازمو خوب استہ وغیرہ وغیرہ۔ غیر مسلم اوّل پیش چیم مہ بد شودہ بود آلی سنی رفیقای مہ ام آہستہ آہستہ پیش چیم مہ بد شودہ رئي بود۔ تعلقات قد سنی مسلمان رفیقای مہ امند امند روز بروز کم شودہ رئي بود بخاطریکہ بلے دوستی، وفاداری، دین و عقیدے ازونا شک کدہ رئی بودوم۔ خلاصہ، سنی رفیقای مہ آہستہ آہستہ ازمہ دور شودہ رئي بود۔ چند سال پیش تعدادِ رفیقای مہ زیاد بود مگر دہ جماعت نہم امند امند کم شودہ رئي بود۔ تعلیم دہ نامِ مذہب مرہ از رفیقای مہ جدا و دور کدہ رئي بود و ما خوش بودوم کہ ما دہ رای نیک و حق استوم۔ اید احساس نموکدوم کہ تعلیم دہ نام مذہب مرہ از رفتیقای مہ جدا و از یک جامعہ کٹ کد رئي بود۔ اید نموفامیدوم کہ تعلیم دہ نام مذہب دہ زہن مہ دہ خلاف دیگہ مذاہب یا فرقہ نفرت و تعصب پیدا کدہ رئي بود۔ کلاس فیلوای مہ بد مہ امدہ رئی بود۔ گئي گئي حیران موشودوم کہ ای چی رقم تعلیم استہ کہ انسان رہ از انسان جدا مونہ و دوست رہ از دوست دور مونہ۔ ای چی رقم تعلیم استہ کہ خود خو رہ خوب و دیگا رہ بد موگیہ۔ ای چی رقم تعلیم استہ کہ انسان رہ دہ خلافِ انسان درس میدیہ و دل ہا از نفرت و تعصب پور مونہ۔
وقتیکہ کالج و بعدن یونیورسٹی رافتوم تعلیم مہ زیاد شودہ رئی بود مگر فکری مشکلات مہ ام زیاد شودہ رئي بود۔ حیران بودوم کہ دہ گرد دوُور مو ای چی رقم تعلیم استہ کہ انسان رہ دہ نام مذہب، قوم، فرہنگ، تاریخ، شناخت، فائدہ، انفرادیت، جغرافیہ و سیاست تقسیم در تقسیم کدہ رئیہ و انسانہا رہ دہ مینے مختلف دائرہ ہا قید کدہ رئیہ۔ تعلیم کہ باید انسانہا رہ نزدیک کنہ بدبختانہ دور کدہ رئیہ بود۔
دہ ای دوران، دہ زہن مہ فقط یک سوال خلق شودہ رئي بود کہ اگر تعلیم دہ بینِ انسانہا امن، محبت، برداشت، برادری، برابری، ہم آہنگی، انصاف، رحم و انسانیت آوُوردہ نمیتنہ و متاسفانہ فرق، نفرت، تعصب و برتری آوُوردہ رئیہ۔ خوب — مو باید باور کنی کہ ای تعلیم نیستہ، فراڈ استہ۔